ТАЪРИХИ ИНКИШОФИ СУДҲОИ ИҚТИСОДӢ
Ташкил карда шудани судҳои махсусгардонидашуда дар низоми судии кишвар омили асосии таъминкунандаи касбият ва салоҳиятнокии судҳо дар сатмҳои муайяни фаъолияти ҷомеа мебошад.
Судҳои иқтисодии Ҷумҳурии Тоҷикистонин зодаи даврони Истиқлоли давлатӣ башумор мераванд. Аммо бояд тазаккур дод, ки муносибатҳои ҷамъиятӣ дар соҳаи фаъолияти соҳибкорӣ ва дигар фаъолияти иқтисодӣ то замони ба даст овардани Истиқлолияти давлатӣ вуҷуд доштанд. Аз ин рӯ, танзими муносибатҳои мазкур ва ҳалли баҳсҳое, ки аз муносибатҳои ҷойдошта ба вуҷуд меомаданд, ташкили мақомоти махсусгардонидашударо талаб мекард.
Дар Тоҷикистон аввалин маротиба бо Қарори Кумитаи инқилобии ҶМШС Тоҷикистон аз 27 марти соли 1926 “Дар бораи Комиссияи арбитражии Тоҷикистон оид ба ҳалли баҳсҳои молу мулки байни муассисаҳои давлатӣ ва ташкилотҳои ҶМШС Тоҷикистон” комиссияҳои арбитражӣ, ки аввалин мақомот оид ба ҳалли баҳсҳои молу мулки байни муассисаҳои давлатӣ ва ташкилотҳои давлатӣ ба шумор мерафт, таъсис дода шуд.
Тазаккур бояд дод, ки Қарори мазкур манбаи худро аз Низомномаи Комиссияи арбитражии назди Шурои меҳнат ва мудофиаи ИҶШС аз 06-уми майи соли 1924 гирифта буд.
Ба ваколатҳои Комиссияи арбитражии Тоҷикистон ҳалли тамоми баҳсҳои молу мулкии байни ташкилотҳо ва муассисаҳои давлатӣ пайдошуда дохил мешуд, ба истиснои баъзе аз ҳолатҳо. Бо назардошти он, ки ҶМШС Тоҷикистон ба ҳайати ҶСШ Узбекистон дохил мешуд, Комиссияи мазкур ба Комиссияи Олии арбитражии ҶШС Узбекистон тобеияти ҳуқуқӣ дошт. Комиссияи Олии арбитражии ҶШС Узбекистон ҳуқуқ дошт, ки тамоми парвандаҳое, ки ба Комиссия арбитражии Тоҷикистон тобеият доштанд, аз Комиссияи арбитражии Тоҷикистон талаб намуда, ба истеҳсолоти худ қабул намояд.
Бо назардошти қабул шудани Низомнома дар бораи комиссияи арбитражӣ оид ба ҳалли баҳсҳои молу мулки байни муассисаҳои давлатӣ ва ташкилотҳои ҶШС Узбекистон аз соли 1928 ва Тартиби истеҳсолоти парванда дар комиссияҳои арбитражӣ аз 19 октябри соли 1926 бо Қарори КИМ ва ШКХ ҶМШС Тоҷикистон Низомнома дар бораи комиссияи арбитражи ҶМШС Тоҷикистон бекор карда шуда буд.
Давраи дигари инкишофи минбаъдаи Комиссияи арбитражии Тоҷикистони шуравиро ташкили Арбитражи давлатии ИҶШС аз 3 майи соли 1931 ташкил медиҳад. Ба ваколатҳои Арбитражи мазкур ҳалли баҳсҳо оид ба бастан ва иҷро кардани шартнома, дар бораи сифати маҳсулот, баҳсҳои хоҷагидорӣ ва молумулкии байни ташкилоту муассисаҳои давлатӣ дохил мешуданд. Минбаъд, яъне, аз соли 1933 ба ваколати Арбитражи давлатӣ ҳалли баҳсҳо оид ба бастан ва иҷро кардани шартномаҳои маҳсулотсупорӣ ва ғайраҳо дохил карда шуданд. Дар ҳамон замон, инчунин, ба ваколатҳои Арбитражи давлатӣ пешгирӣ намудани қонунвайронкуниҳои хоҷагӣ дохил мешуданд. Арбитражҳои давлатӣ уҳдадор буданд, ки ҳангоми баррасӣ ошкор гардидани қонуншиканиҳои дар самти фаъолияташон ҷойдоштаро ба мақомоти прокуратура ва Инспексияи коргару деҳқон ва ё ба мақомоти болоӣ хабар расонанд.
Арбитражи давлатии ИҶШС дар шакли низоми шуроҳои давлатӣ ташкил карда мешуданд. Дар Тоҷикистон Арбитражи давлатӣ бо Қарори ШКХ ҶШС Тоҷикистон аз 23 июни соли 1931 “Дар бораи дар назди Шурои комиссариатҳои халқии ҶШС Тоҷикистон таъсис додани Арбитражи давлатӣ ва таъин намудани арбитри калон” таъсис дода шуда буд.
Аз тарафи Арбитражи давлатии назди ШКХ ИҶШС “Тартиби баррасӣ ва ҳал намудани парванда аз ҷониби Арбитражи давлатӣ дар ИҶШС” аз соли 1934 қабул карда шуда буд, ки дар он давраҳои ҳаракати парванда дар мурофиаи арбитражӣ: оғози парванда, омодасозии парванда ба муҳокима, баррасии парванда, қабули қарор, иҷрои он, амалӣ намудани назорат оид ба бартараф намудани камбудиҳое, ки ҳангоми баррасии парванда ошкор карда шуда буданд ва назорати иҷрои қарорҳои арбитраж аз ҷониби Арбитри калони Арбитражи давлатӣ пешбинӣ гардида буданд.
Дар асоси Тартиби зикршуда дар ҶШС Тоҷикистон “Низомнома дар бораи Арбитражи давлатии назди ШКХ ҶШС Тоҷикистон” қабул карда шуда буд, ки тибқи он ба ваколатҳои Арбитражи давлатӣ инҳо дохил мешуданд:
– Ирсоли парванда ба мақомоти судӣ-тафтишотӣ аз рӯи камбудиҳое, ки дар онҳо аломатҳои дуздӣ ва дигар кирдорҳои ҳуқуқӣ-ҷиноӣ ошкор карда шудаанд;
– Рафти бастани шартномаҳо ва баҳсҳои пешазшартномавӣ;
– Қабул намудани тартиби баррасӣ ва ҳал намудани баҳсҳои молумулкии байни хоҷагиҳои коллективӣ (колхоз);
– Тартиби баррасии парвандаҳое, ки бо ҳисоббаробаркунӣ бо сохти капиталӣ алоқаманданд ва ғайраҳо.
Бо назардошти зиёд шудани нақши Арбитражҳои давлатӣ дар хоҷагии халқ “Низомнома дар бораи Арбитражи давлатии назди Шурои вазирони ИҶШС” аз соли 1969 дар таҳрири нав қабул карда шуд. Тибқи Низомномаи мазкур ваколатҳои Арбитражҳои давлатӣ монанди пештара бетағйир гузошта шуда буд, вале ба Арбитражҳои давлатии болоӣ ваколати гузаронидани ҷамъбасти фаъолияти арбитражҳои поёнӣ ва муайян намудани сатҳи фаъолияти онҳо дода шуда буд.
Аз ин хулоса бароварда мешавад, ки аз соли 1969 дар таҷрибаи Арбитражҳои давлатӣ фаъолият доир ба ҷамъбасти амалияи судӣ пайдо шуда буд.
Қайд кардан ба маврид аст, ки Низомнома аз соли 1969 ба Арбитражҳои давлатӣ ваколати нав муайян намуд, ки тибқи он Арбитражҳои давлатӣ вазифадор гардиданд, ки ҳуқуқҳои молумулкӣ ва манфиатҳои қонунии корхонаҳо, ташкилотҳо ва муассисаҳои давлатиро ҳифз намоянд. Аз ин маълум мегардад, ки аз соли 1969 арбитражҳои давлатӣ вазифаи ҳифзи ҳуқуқ ва манфиатҳои қонуниро соҳиб гардиданд.
Арбитражҳои давлатӣ дар назди мақомотҳои иҷроия ташкил кардашуда буданд ва ин омил боис гардид, ки соли 1974 дар низоми арбитражҳои давлатӣ принсипи тобеиятӣ аз байн рафт, яъне арбитражи поёнӣ ба арбитражҳои болоӣ тобеияти ҳуқуқӣ надоштанд. Ҳолати мазкурро ба назаргирифта санаи 17 январи соли 1974 Қарори Шурои вазирони ИҶШС “Дар бораи такмили минбаъдаи ташкил ва фаъолияти Арбитражҳои давлатӣ” қабул карда шуд.
Тибқи Қарори мазкур Арбитражи давлатии ИҶШС дар шакли мақомоти иттифоқӣ ҷумҳуриявӣ ташкил карда шуд, ки он аз низоми сезинаӣ иборат буд. Назорат аз болои арбитражӣ поёнӣ аз ҷониби арбитражи болоӣ амалӣ карда мешуд ва мақомотҳои иҷроиявии маҳаллӣ аз ҳуқуқи бекор кардан ва тағйир додани қарорҳои Арбитражи давлатӣ маҳрум шуда буданд.
Минбаъд бо мақсади дуруст ба танзим даровардани фаъолияти Арбитражҳои давлатӣ соли 1976 “Тартиби баррасии баҳсҳои хоҷагидорӣ азтарафи арбитражҳои давлатӣ” қабул карда шуд, ки он барои инкишофи Арбитражҳои давлатӣ такони бузург дод. Моҳиятан, тартиби соли 1976 хусусияти кодексро соҳиб гардида буд. Зеро он тамоми масъалаҳо доир ба тартиби баррасии парвандаҳоро дар арбитражҳои давлатӣ ба пуррагӣ танзим намуда буд.
Конститутсияи ИҶШС соли 1977 барои инкишофи минбаъдаи арбитражҳои давлатӣ санади муҳим мебошад, зеро тибқи талаботи моддаи 163 Арбитражҳои давлатӣ мақомот доир ба ҳалли баҳсҳои хоҷагидорӣ байни корхонаҳо, ташкилот ва муассисаҳои давлатӣ дар доираи ваколати худ мебошанд.
Аллакай дар охири солҳои 80-уми асри ХХ Арбитражҳои давлатии ИҶШС хусусиятҳоеро соҳиб гардиданд, ки он минбаъд дар судҳои иқтисодии муосир ба назар мерасанд.
Тибқи тағйироту иловаҳо ба Конститутсияи ИҶШС аз 1977, ки соли 1990 гузаронида шуда буд, Арбитражи давлатии ИҶСШ ба Суди Олии арбитражии ИҶШС табдил дода шуд.
Баъди барҳам хӯрдани ИҶШС соли 1991 давлатҳои муосир, аз ҷумла Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳокимияти давлатии худ, сараввал, ҳокимияти судии худро таҷдид намуданд. Соли 1992 дар Ҷумҳурии Тоҷикистон Суди Олии арбитражӣ ташкил карда шуд, ки асосҳои ташкил ва фаъолияти он тибқи Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон “Дар бораи судҳои арбитражии Ҷумҳурии Тоҷикистон” аз 10 марти соли 1992 ба танзим дароварда мешуд.
Бо қабули Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон соли 1994 Суди Олии арбитражӣ ба Суди Олии иқтисодӣ табдил дода шудаанд, ки он таркиби низоми ҳокимияти судии Ҷумҳурии Тоҷикистонро ташкил медиҳад.
